Geologia gminy Lipinki

Artykuł Łukasza Piroga poświęcony geologii Lipinek i okolic. Łukasz dokonuje charakterystyki jednostki śląskiej, skupiając się głównie na jej najbardziej wysuniętym ku południowi elemencie, jakim jest fałd Gorlice-Lipinki. Atutem tekstu są świetne ilustracje – warto polecić nie tylko specjalistom :)

Rysunek 1 – © Łukasz Piróg

CHARAKTERYSTYKA JEDNOSTKI ŚLĄSKIEJ

Największy obszar w Karpatach zewnętrznych zajmuje jednostka śląska. Szerokość tej jednostki od granicy wschodniej aż po Dunajec wynosi około 30 km. W kierunku zachodnim jednostka śląska zwęża się – od południa przykryta jest przez płaszczowinę magurską, a na północy dochodzi do brzegu Karpat. Tektonika płaszczowiny Śląskiej zmienia się; wybitnie na zachód od Dunajca. Tworzące ją skały na wschodzie ujęte są w stromo stojące fałdy, najczęściej nachylone ku zewnętrznej stronie łuku Karpat, na zachodzie zaś zanikają regularne formy fałdowe i płaszczowina składa się z płasko leżących, odkorzeniowych i nasuniętych łusek. Cechą charakterystyczną jednostki śląskiej jest pełny rozwój utworów fliszu od dolnej kredy do oligocenu włącznie oraz ich drobne wykształcenie litologiczne w porównaniu z pozostałymi jednostkami.

Kreda dolna to łupki i wapienie cieszyńskie oraz piaskowce. W obrębie tej serii wydzielono warstwy: grodziskie, wierzowskie, lgockie i godulskie. Osiągają, one znaczną miąższość, dochodzącą do 2000 m, Szczególne znaczenie mają warstwy lgockie i wierzowskie, których skały piaszczyste zawierają ropę naftowa. Kreda górna reprezentowana jest przede wszystkim przez warstwy istebniańskie, zwane także czarnorzeckimi, zawierające w wielu fałdach gaz ziemny lub ropę naftową (złoża Osobnica i in.).

Duże znaczenie w Karpatach fliszowych mają utwory wieku Paleocen-Eocen. Należy do nich przeważnie 4-5 poziomów piaskowców ciężkowickich, będących najbogatszym zbiornikiem w Karpatach. Do Oligocenu należą poziomy łupków menilitowych z piaskowcami kliwskimi, które są również bardzo zasobne w ropę naftową lub gaz ziemny. Oligoceńskie są także warstwy krośnieńskie o miąższości do około 2000 m, których przeważnie piaskowcowe dolne ogniwa są naturalnymi zbiornikami węglowodorów.

W jednostce śląskiej skałami macierzystymi dla węglowodorów są czarne łupki dolnej kredy oraz łupki menilitowe zawierające do kilku procent substancji organicznej.

ELEMENTY JEDNOSTKI ŚLĄSKIEJ W LIPINKACH (RYS. 1,2)

Najbardziej wysuniętym ku południowi elementem jednostki śląskiej jest fałd Gorlice-Lipinki. Według H. Świdzińskiego (1943) ma on kształt gruszki, której większa część zagina się na wschodzie ku północy, a cały fałd rozciąga się mniej więcej w kierunku równoleżnikowym. Kształt ten jest wynikiem naciskającego działania od południa płaszczowiny magurskiej (rys. 1).

Rysunek 1 – © Łukasz Piróg

Granica między jednostka, śląską i magurską przebiega przez Sękową na południe od Dominikowic, Krygu i Lipinek, kierującą się ku północnemu wschodowi w tzw. „półwysep” Harklowej, a w części zachodniej ku północy w tzw. półwysep Łużnej-Szalowej. Obydwa więc końce fałdu Gorlice-Lipinki kryją się pod ,,półwyspy” magurskie tak, że leży on jak gdyby w zatoce pomiędzy nimi (jest to tzw. zatoka gorlicka). Maksymalna szerokość fałdu w przekroju Sokół-Kobylanka na wschodzie jest zredukowana wskutek nasunięcia płaszczowiny magurskiej (rys 1). Fałd nie zachowywał się biernie podczas nasuwania się płaszczowiny magurskiej, o czym świadczą zaklinowania tej płaszczowiny w warstwach krośnieńskich południowego skrzydła fałdu Gorlice-Lipinki i na obszarze kopalni Hanka w Lipinkach. Od północy fałd Gorlice-Lipinki ograniczony jest linią nasunięcia, wzdłuż której różne jego formacje kontaktują się z górnymi warstwami krośnieńskimi południowego skrzydła fałdu Biecza. Fałd jest zdyslokowany i poprzecinany uskokami poprzecznymi i podłużnymi. Można w nim wyróżnić trzy oddzielone od siebie łękami fałdy (częściowo widoczne na rys. 2): południowy, centralny oraz północny, którego bezpośrednie przedpole tworzą warstwy krośnieńskie. W jądrowych częściach fałdów występują warstwy czarnorzeckie. Na wschodzie, w profilu Libuszanki, na powierzchni istnieje już tylko jeden fałd o kształcie łuski ze zredukowanym skrzydłem odwróconym. Oprócz tych trzech fałdów wyróżniono jeszcze tzw. „łuskę południowo-krygowską” w warstwach krośnieńskich. Fałd Gorlic z warstwami górnokredowymi w jądrze jest daleko nasunięty na swoje przedpole.

Rysunek 2 – © Łukasz Piróg

Legenda – rys 2

III płaszczowina śląska: 1- warstwy istebniańskie, piaskowce gruboławicowe i łupki (senon- paleocen), 2- piaskowce cieżkowickie i pstre łupki (eocen), 3- warstwy menilitowe łupki, margle i rogowce (starszy oligocen), 4- warstwy krośnieńskie dolne, piaskowce i łupki (młodszy oligocen), 5- warstwy krośnieńskie środkowe i górne, łupki i piaskowce (młodszy oligocen),

V- płaszczowina magurska: 6- warstwy inoceramowe, piaskowce i lupki (senon- paleocen), 7- lupki pstre (eocen), 8- piaskowce magurskie (eocen-oligocen).

Legenda – rys 3

1 – III piaskowiec ciężkowicki, 2 – III łupki pstre, 3 – II piaskowiec ciężkowicki, 4 – II łupki pstre, 5 – I piaskowiec ciężkowick, 6 I łupki pstre, 6 a – wkładka łupków czerwonych, 7 – łupki menilitowe, 8 – warstwy krośnieńskie

opracowanie tekstu i grafiki: Ł. Piróg

BIBLIOGRAFIA:

Kruczek J., 1971 – Geologiczna obsługa wierceń w poszukiwaniu złóż ropy naftowej i gazu ziemnego. Wyd. Geol., Warszawa.

Kuśmierek J., 1981 – Analiza paleostrukturalna serii otryckiej (południowo-wschodnia część centralnej depresji karpackiej). Geologia t.7, z.3.

Kuśmierek J. /red./, 2001 – Charakterystyka parametrów petrofizycznych fliszowych serii ropogazonośnych Karpat polskich. Polish Journal of Mineral Resources, vol.4/2001, Kraków.

Wdowiarz S., 1985 – Niektóre zagadnienia budowy geologicznej oraz ropo- i gazonośności centralnego synklinorium Karpat w Polsce. Biul. Inst.Geol., nr. 350, Warszawa.

Żytko K., 1969 – Budowa geologiczna Karpat. Arch. IG, Oddz. Karpacki, Kraków.

Piróg Ł., 2003 – Ilościowa charakterystyka zeszczelinowania pakietów piaskowcowych w strefie wychodni roponośnego fałdu Zatwarnicy w profilu potoku Dwernik (Bieszczady).