Marcin Kromer - najsławniejszy bieczanin - eLipinki.pl - Niezależny Internetowy Serwis Lipinek

Marcin Kromer był jednym z najwybitniejszych humanistów polskich w XVI wieku. Urodził się w 1512 r. w Bieczu, w rodzinie mieszczańskiej o niemieckich korzeniach, która uległa polonizacji. W Bieczu ukończył szkołę parafialną, a w 1528 roku wyjechał do Krakowa, aby podjąć studia w Akademii Krakowskiej. W latach 1510-1560 Biecz zajmował zaszczytne trzecie miejsce pod względem liczby młodzieży studiującej w krakowskiej Akademii – po Krakowie i Poznaniu. Świadczy to o wysokiej kulturze umysłowej oraz zamożności mieszkańców Biecza.

Portret Marcina Kromera w bieckim muzeum

Po uzyskaniu w 1530 roku tytułu „bakalaureata nauk wyzwolonych” Marcin Kromer postanowił pozostać w Krakowie. W roku 1533 rozpoczął pracę w kancelarii królewskiej, u podkanclerza koronnego Jana Chojeńskiego, znanego mecenasa humanistów. Dzięki pomocy bogatych protektorów w 1537 roku wyjeżdża do Włoch, by studiować prawo w Padwie i Bolonii. W 1540 roku Marcin Kromer powraca do Polski z tytułem „doktora obojga praw” i zostaje sekretarzem arcybiskupa Piotra Gamrata.

Przez pewien czas przebywa w rodzinnym Bieczu, gdzie w 1542 roku pełnił funkcję proboszcza. Uzyskuje też poparcie nowych protektorów: biskupa Jana Dantyszka i Łukasza z Górki. Przyjaźni się także ze Stanisławem Hozjuszem – późniejszym sławnym przywódcą polskiej kontrreformacji, biskupem warmińskim i kardynałem. Pod wpływem tego ostatniego podejmuje działalność kontrreformatorską.

W latach 1543 i 1544 ponownie wyjeżdża do Włoch, tym razem w roli posłańca arcybiskupa Gamrata do papieża. W uznaniu zasług w 1544 roku otrzymuje kanonię krakowską. Rok później, po śmierci Piotra Gamrata, zostaje sekretarzem króla Zygmunta Augusta oraz bliskim współpracownikiem podkanclerza, a następnie kanclerza – Samuela Maciejowskiego. Będą w latach 1545-1558 sekretarzem królewskim często pełni ważne misje polityczne, m.in. wyjeżdża do Rzymu w 1548 roku z postulatem zwołania soboru powszechnego i z misją stworzenia nuncjatury papieskiej w Polsce. W latach 1550-1551 porządkując archiwum królewskie natrafia na wiele dokumentów, które wykorzysta w swoim dziele O pochodzeniu i dziejach Polaków ksiąg trzydzieści, wydanym w 1555 roku. Jako znawca spraw pruskich otrzymuje w 1551 roku kanonię warmińską. W 1552 roku Zygmunt August podnosi go do godności szlacheckiej i nadaje mu herb. Z tego czasu pochodzą pisane piękną polszczyzną Rozmowy dworzanina z mnichem, uważane za dzieło przewyższające pod względem językowym twórczość Mikołaja Reja.

W latach 1558-1564 pełni funkcję stałego posła polskiego na dworze cesarza Ferdynanda I w Wiedniu. W 1570 roku zostaje mianowany na koadiutora biskupstwa warmińskiego, zastępując kardynała Stanisława Hozjusza. W 1579 roku zostaje biskupem diecezji warmińskiej. Zmarł w dniu 23 marca 1589 roku w Lidzbarku Warmińskim, dożywając niezwykle sędziwego jak na tamte czasy wieku 77 lat. Pochowano go we Fromborku.

Marcin Kromer przeszedł do historii przede wszystkim jako autor dwóch wybitnych dzieł: O pochodzeniu i dziejach Polaków ksiąg trzydzieści oraz Polska, czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach i sprawach publicznych księgi dwie.

Pierwsze dzieło, napisane przepiękną, klasyczną łaciną, wzbudziło podziw humanistów w całej Europie. W XVI wieku wydawano je pięciokrotnie po łacinie, w 1562 roku po niemiecku, a w 1611 roku po polsku. Drugie to geograficzno-polityczny opis Polski, wydany po raz pierwszy w 1575 r. Uznawany jest za prekursora polskiej powieści historycznej. Był też jednym z pierwszych w Polsce autorów tekstów o tematyce muzycznej – w 1532 roku wydano traktat Musica elementa, a w 1534 De musica figurata

Kromer pisał zarówno po łacinie jak i po polsku. O jego sławie świadczy wiersz Sebastiana Klonowica z 1576 roku:”Rzym swojego Liwiusza, Troja ma Homera, Greczyn Tucydidesa, Polak ma Kromera”

W opinii mu współczesnych Kromer jako pierwszy pokazał Polskę światu. Tak pisał o nim Stanisław Orzechowski: „…objawił nas światu, co za lud jesteśmy ludziom obcym ukazał. Mniemali przedtem postronni ludzie, aby Polonia była miasto jakieś, tak jak Bononia we Włoszech….” Wyrazem dbałości Marcina Kromera o polskość były tzw. kaplice kromerowskie. Ufundował je w Jezioranach, Lidzbarku Warmińskim, Ornecie, Reszlu i Dobrym Mieście. Według zaleceń fundatora głoszono w nich kazania wyłącznie po polsku.

Kromer nigdy nie zapomniał o rodzinnym Bieczu. W 1569 roku ufundował stypendium dla dwóch ubogich studentów z Biecza, z zastrzeżeniem by po zdobyciu wykształcenia pracowali w Bieczu lub zwrócili miastu pobrane fundusze. Dzięki jego finansowemu wsparciu odbudowano też wieżę ratuszową.

Spacerując po Bieczu, co krok napotykamy miejsca i pamiątki związane z Marcinem Kromerem. Nad miastem góruje mająca 56 metrów wysokości wieża ratuszowa – odbudowana dzięki wsparciu Kromera. Fundatora dzieła uhonorowano, umieszczając na zachodniej ścianie ratusza jego herb. W tzw. Domu Kromera (przy ulicy Kromera) mieści się dziś oddział Muzeum. Według tablicy umieszczonej na frontonie budynku mieszkał tu Marcin Kromer. To błędna informacja. Dom rodziny Kromerów znajdował się w północno-zachodnim narożniku rynku, na rogu dzisiejszej ulicy Kromera. W tym miejscu stoi dziś kamienica Ołpińskich (obecnie mieści się tu pizzeria), a z domu Kromera pozostały ponoć jedynie oryginalne piwnice pod kamienicą. A zatem w miejscu narodzin wybitnego humanisty możemy dziś kupić także coś dla ciała…

We wspomnianym wyżej muzeum, mieszczącym się w tzw. Domu Kromera (nazywanym też „Kromerówką”), odnajdziemy ekspozycję dzieł M. Kromera, a także jego portret i popiersie. Po drugiej stronie ulicy Kromera, na niewielkim skwerku przed Basztą Kowalską, znajduje się pomnik wybitnego bieczanina.

W kościele parafialnym znajduje się tzw. kaplica kromerowska. Ufundowali ją przodkowie Marcina Kromera. Wisi w niej portret humanisty, znajdują się też epitafia: z brązu, ufundowane przez Marcina Kromera swoim rodzicom w 1557 roku, i kamienne, z XVII wieku – poświęcone Marcinowi i Mikołajowi Kromerom.

Tekst i zdjęcia: Janusz Karp